حاکم نیشابوری
محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری (۳۲۱-۴۰۵ ق)، محدث و قاضی شافعی مذهب در قرن چهارم هجری بود. برخی مورخین اهل سنت، حاکم را بخاطر نقل احادیثی در فضائل اهل بیت (علیهم السلام) به تشیع متهم کرده اند. «مستدرک علی الصحیحین» که تکمله دو کتاب صحیح بخاری و صحیح مسلم است، از مهمترین آثار او می باشد.
| نام کامل | محمد حاکم نیشابوری |
| زادروز | ۳۲۱ قمری |
| زادگاه | نیشابور |
| وفات | ۴۰۵ قمری |
| مدفن | نیشابور |
| اساتید |
محمد بن یعقوب اصم، محمد بن عبداﷲ اصفهانی صفّار، احمد بن اسحاق صبغی، ابوحاتم ابن حبّان،... |
| شاگردان |
ابن المظفر، الدارقطنی، احمد بن ابی عثمان الحیری، ابواحمد بن مطرف،... |
| آثار |
مستدرک علی الصحیحین، معرفة علوم الحدیث، تاریخ النّیسابوریین، فضائل فاطمة الزهرا (علیهاالسلام)،... |
زندگی‌نامه
ابوعبداللّه محمد بن عبداللّه بن محمد حاکم نیشابورى به سال ۳۲۱ قمری در نیشابور به دنیا آمد. در کودکی، زیر نظر پدر و دایی خود به علم آموزی و استماع حدیث پرداخت. در ۲۰ سالگی در سفری به عراق برای شنیدن حدیث رفت و پس از بجای آوردن حج، به خراسان و ماوراءالنهر بازگشت و در نیشابور ساکن شد.
در دوره سامانیان، در وزارت ابوجعفر عُتبی، در سال ۳۵۹ ق، مسئولیت قضاوت ناحیه نَساء را بر عهده گرفت و قضای جرجان هم پس از آن به او پیشنهاد شد، امّا نپذیرفت. «حاکم» عنوانى است که به جهت تصدّى منصب قضاوت به او داده‌اند.
سامانیان، حاکم نیشابوری را به عنوان سفیر خود نزد آل بویه می فرستادند. در سیاست برخى به نقش وى در میانجیگرى میان سامانیان و آل بویه اشاره کرده‌اند. شاید تمایلى که حاکم به تشیع داشته و نویسندگان اهل سنت غالباً او را از این بابت، به شدّت مورد انتقاد قرار داده‌اند، در اصل همین تمایلات سیاسى او بوده است، زیرا او در حقیقت براى آشتى میان دو دولت شیعى و متمایل به شیعى ایرانى مى‌کوشیده است و دشمنان او که طرفدار خلافت عباسى بوده‌اند این کوشش او را نپسندیده و او را به تشیع متهم کرده‌اند.
حاکم نیشابوری در روز سه شنبه سوم ماه صفر سال ۴۰۵ قمری در ۸۴ سالگی در شهر نیشابور چشم از جهان فرو بست.
مذهب حاکم
حاکم نیشابوری، از مشاهیر شافعی مذهبان به شمار می رود و مسلمانی معتدل بوده و احادیث بسیاری در فضائل اهل بیت(ع) روایت کرد و آشکارا، محبّت خود را نسبت به حضرت علی(ع) و فرزندان ایشان نشان می داد و از معاویه و بنی امیه، بیزاری می جست.
حاکم، به جهت آزاداندیشی و نگاشتن کتاب هایی در فضائل اهل بیت(ع) و گزارش روایات حدیث «طیر مَشوِی» و عبارتی در حدیث غدیر که رسول خدا (ص) فرمود «من کنت مولاه فعلی مولاه» و مانند آن، از سوی برخی اهل سنّت به تشیع، یا رافضی بودن متّهم شده است.
در مقابل، برخی به پاسخ گویی به آنان پرداختند که تمایل حاکم به امام علی(ع)، به حدّی نیست که او را بر شیخین (ابوبکر و عمر)، مقدّم بدارد. برخی محقّقان معاصر، حاکم نیشابوری را شیعه می دانند. علامه آقا بزرگ تهرانی در الذریعه که فهرست مؤلفات شیعه را بر می‌شمارد، تألیفات وی را نام برده است. محدث حرّ عاملی کتاب تاریخ نیشابوری او را از کتابهای قابل اعتماد شیعه دانسته و صاحب ریاض نیز او را از علمای شیعه بر شمرده است.
جایگاه علمی
علمای اهل سنّت، حاکم نیشابوری را شخصیتی بی نظیر در زمان خود برشمرده اند. حاکم، ثقه و از حافظان حدیث در نیشابور بود و به علوم حدیث و رجال، وقوف کامل داشت. دارقطنی، حاکم را از حیث اتقان و حفظ، بر ابن منده، مقدّم دانسته است.
حاکم نیشابوری، از عالمان و محدّثان بسیاری روایت کرد، برخی از آنان عبارت اند از: محمّد بن یعقوب اصم، محمّد بن عبداﷲ بن احمد اصفهانی صفّار، ابوبکر احمد بن اسحاق صبغی و ابو حاتم ابن حبّان.
شاگردان بسیاری نیز از حاکم نیشابوری، اخذ و استماع حدیث کرده اند که از جمله آنان، ابن المظفر، الدارقطنی، احمد بن ابی عثمان الحیری، ابوبکر القفال الشاشی، ابواحمد بن مطرف، ابومحمد بن زبارة العلوی، ابوعبداﷲ العصمی، ابو احمد بن شعیب المزکی، ابواسحاق ابراهیم بن محمّد یحیی، ابن ابی دارم و ابن القصار الرازی، یاد شده اند.
آثار و تألیفات
برخی از آثار حاکم نیشابوری چاپ نشده اند. آثار موجود و چاپ شده او عبارت اند از:
- المستدرک علی الصحیحین، که مهمترین اثر حدیثی وی به شمار می آید. حاکم نیشابوری تلاش کرده بخشی از احادیث را که شرایط صحّت احادیث صحیح بخاری و صحیح مسلم را دارند، امّا در آن دو کتاب گزارش نشده اند، گرد آورد.
- معرفة علوم الحدیث؛
- تسمیة من أخرجهم البخاری و مسلم و ما انفرد به کلّ واحد منهما؛
- سؤالات الحاکم للدارقطنی فی الجرح و التعدیل.
- تاریخ النّیسابوریین
- مزکى الأخبار
- الاکلیل
- فضائل فاطمة الزهرا (علیهاالسلام)
- فضائل الشافعى
- کتاب الضعفاء
- علل الحدیث
- مفاخر الرضا.
پانویس
- ↑ تبیین کذب المفتری فی ما نسب إلی الإمام أبی الحسن الأشعری، ص۲۲۶، تاریخ نیشابور، طبقة شیوخ الحاکم، ص۷.
- ↑ طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۱۵۶.
- ↑ طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۱۵۸.
- ↑ تبیین کذب المفتری فی ما نسب إلی الإمام أبی الحسن الأشعری، ص۲۲۷.
- ↑ دانش نامه جهان اسلام، ج۱۲، ص۴۳۴.
- ↑ وفیات الأعیان ، ج۴، ص۲۸۱ ش۶۱۵، طبقات الشافعیة الکبری ، ج۴، ص۱۶۱.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین ، ج۳، ص۱۴۱ و ۱۴۲، ش۴۶۵۰.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین ، ج۳، ص۱۱۸ ش۴۵۷۷.
- ↑ میزان الإعتدال ، ج۳، ص۶۰۸ ش۷۸۰۴، سیر أعلام النبلاء ، ج۱۷، ص۱۷۴، طبقات الشافعیة الکبری ، ج۴، ص۱۶۱.
- ↑ تاریخ الإسلام ، ج۲۸، ص۱۳۱ ش۱۸۳، طبقات الشافعیة الکبری ، ج۴، ص۱۶۲.
- ↑ طبقات الشافعیة الکبری ، ج۴، ص۱۶۷، دانش نامه جهان اسلام ، ج۱۲، ص۴۳۴، تذکرة الحفّاظ ، ج۳، ص۱۰۴۵.
- ↑ اُصول الحدیث و أحکامه ، ص۱۰-۱۱.
- ↑ طبقات الشافعیة الکبری ، ج۴، ص۱۵۹، تبیین کذب المفتری فی ما نسب إلی الامام أبی الحسن الأشعری ، ص۲۲۹.
- ↑ طبقات الشافعیة الکبری ، ج۴، ص۱۶۷، تاریخ بغداد ، ج۵، ص۴۷۳، سیر أعلام النبلاء ، ج۱۷، ص۱۶۳ ش۱۰۰.
- ↑ سیر أعلام النبلاء ، ج۱۷، ص۱۷۱.
- ↑ تاریخ الإسلام ، ج۲۸، ص۱۲۲ و ۱۲۳ ش۱۸۳.
- ↑ تبیین کذب المفتری فی ما نسب إلی الإمام أبی الحسن الأشعری ، ص۲۲۷.
منابع
- شناخت نامه حدیث، ج ۳، ص ۱۹۶.
- ویکی نور.
- دانشنامه رشد.